Za Czarną Hańczą, za Wierśnianką

Szlakiem bobrów

Grudniowe wieczory sprzyjają wspomnieniom. Przeczytałem Za Opiwardą, za siódmą rzeką Igora Newerlego. Już od pierwszej strony książka zaskoczyła mnie opisem mozolnej kilkudniowej wędrówki błotnistą strugą między jeziorkami Opiwardy. Igor kajakarz brnął po borowinie kąsany przez insekty, nie mając żadnej możliwości spłukania błota z siebie i z kajaka, bez snu na twardym gruncie, w końcu i bez wody zdatnej do picia…, póki nie wypłynął na porządną rzeczkę… 

Czy to nadaje się do wędrówki kajakiem?

Ów opis przypomniał mi eskapadę Wierśnianką, do której namówiłem przyjaciela ze studiów podczas spływu Czarną Hańczą. Za Głębokim Brodem wpłynęliśmy w obiecujący strumień. Póki towarzyszyły nam łąki i rozrzucone zabudowania Frącek, wiosłowaliśmy. Potem wpłynęliśmy, a właściwie wkroczyliśmy w las masywu Puszczy Augustowskiej. Wody nagle ubyło. Musieliśmy wysiąść i wziąć kajaki na hol. Spacer po twardym piaszczystym dnie stawał się z każdym krokiem trudniejszy. Dokuczały zasieki z krzaków, przegradzające nurt pnie, ciasne zakręty koryta… 

Trzeba nosić

Torowaliśmy sobie drogę siekierką… W końcu Wierśnianka zmusiła nas do większego wysiłku, gdy zawalidrogi zajmowały większe fragmenty nurtu. Braliśmy wtedy kajaki na barki i przeciskaliśmy się między drzewami obok. Wracaliśmy do pozostawionych bagaży, powtarzając po dwakroć tę samą drogę. Zmęczeni klęliśmy na słabnące z każdym krokiem ręce i nogi, na obolałe plecy i kręgosłupy. Wędrówka nie miała nic wspólnego z komfortem pływania po otwartej wodzie. Chwilami wydawało mi się, że powłóczę rękami po ziemi – ciężar kajaków ze sklejki z klamotami w środku dawał się we znaki. 

Mamidło

Puszcza wabiła dzikimi zakątkami, lecz my byliśmy coraz bardziej znieczuleni. Załamanie przyszło pod długą na wiele metrów tamą wzniesioną przez bobry. Grzbiet imponującej budowli sięgał prawie trzech metrów wysokości. Wielkie pnie były zmyślnie przeplecione gałęziami, uszczelnione mułem, gruntem i kamieniami zebranymi z koryta strugi. Konstrukcja oparła się na pniach matuzalemowych sosen, świerków i drzew podszytu. Z drugiej strony piętrzyła się woda rozlewiska, którego brzegi ginęły za plątaniną świeżo zalanych zielonych jeszcze leszczyn, grabów, olch, świerczyn... Toń miała barwę świeżo zaparzonej herbaty… Siedzieliśmy na grzbiecie, podziwiając hydrotechniczne dzieło. I zastanawialiśmy się co dalej. Koryto strumienia stało się niewidoczne. Po zwodowaniu kajaków i tak byśmy zmitrężyli, zanim odkrylibyśmy dalszy bieg szlaku. Zaczynaliśmy pojmować,  dlaczego przeprawa dała nam się we znaki.

Tama bobrów

To był czas (późne lata siedemdziesiąte), kiedy zagrożone nieomal wyginięciem bobry po objęciu ścisłą ochroną kolonizowały na powrót leśne ostępy. Giby i szlak Marychy kusiły. Patrzyliśmy jednak w zielony półmrok labiryntu, na zegarki pokazujące koniec czerwcowego popołudnia (słońce nie przebijało zwartej masy drzew nad nami, więc nawet nie odczuliśmy, że dzień przygasa) i uświadamiające nam, że nie ma szans znalezienia otwartego terenu na obozowisko. W końcu uzgodniliśmy odwrót. Newerly by się nie poddał. My jednak odpuściliśmy, spodziewając się następnych budowli bobrów w górnym biegu strugi.

Łyna

Wędrówki Blizną przez Strękowiznę (na wiosłach) a potem przez puszczę do jeziora Blizno (pieszo); Kamionką spod Suwałk do Wigier (dzisiaj wykreśloną z listy szlaków kajakowych); Krawną – dopływem Babięty zasilającej Babięcką Strugę na szlaku Krutyni; strugą Kołowinek odprowadzającą do Krutyni wodę z leśnych rozlewisk Puszczy Piskiej między Bobrówkiem a Strzałowem pod Pieckami; Łyną od źródeł do jeziora Krzyż; szlakiem Siedmiu Jezior Leśnych (dzisiaj rezerwatem bobrów) zaczynającym się od Jeziora Charzykowskiego na trasie Brdy… nie przysporzyły mi takich wrażeń jak owa Opiwarda Newerlemu czy przegrodzona przez bobry Wierśnianka…

Na szlaku Nocy Świętojańskiej

Dalej książka Igora Newerlego jest tylko lepsza. Wciąga nieuchronnie. Po zamknięciu ostatniej strony opisującej pogrzeb Karola Małłka odczułem skrajny niedosyt. Chciałoby się powiedzieć:
- Chwilo trwaj.

Wisła

Wędrując kajakiem stroniłem od ludzi. Nie doświadczałem więc podobnych spotkań z ludźmi co Igor Newerly. Największą frajdę sprawiało mi nieskrępowane obcowanie z przyrodą. Zwłaszcza o świcie i o zachodzie słońca. Widok śpiącego zająca na odsypisku Narwi naprzeciwko skarpy unoszącej cmentarz czerwonoarmistów poległych w walkach o utrzymanie przyczółka pod Różanem i Pułtuskiem w 1944 r.; wodnego szczura chrupiącego trzcinę na kępie za Gnojnem; piżmaka, który umościł się na moich piersiach, gdy spałem o świcie znużony całonocnym pływaniem po Rospudzie; zdziwienie wędkarza, który obserwował mnie chrapiącego pospołu z chrapiącym łabędziem niemym na gnieździe obok, gdy przystanąłem na chwilę w oczerecie Jeziora Krutyńskiego po podpłynięciu pod prąd Krutynią od Ukty i usnąłem w promieniach wschodzącego słońca…

Wisła

To książka, do której wracam w imię kajakarskiej solidarności.

O sekretnym życiu drzew

Drzewa myślą

Przeczytałem Sekretne życie drzew Petera Wohllebena. Autor wbrew entuzjastycznym recenzjom wcale nie popłynął i nie przypisał drzewom nieomal ludzkiej świadomości. Stwierdził natomiast to, co podejrzewano od dawna – rośliny, te wielkie i te małe, też są wrażliwe na światło, ciepło i zimno, drgania, dźwięk, dotyk, bodźce zapachowe, na pole magnetyczne… I wskazał fakty mówiące o niezwykłych powiązaniach wszystkich przedstawicieli świata zwierząt, roślin, owadów, grzybów, mikrobów, wirusów, być może jeszcze innych nie odkrytych form życia… przypominających jako żywo świat ludzkiej komunikacji internetowej wypełniony rzekami informacji.

Ingerencja ludzi w ten świat dramatycznie zaburza owe ukształtowane przez tysiąclecia ewolucji związki, powodując niepowetowane straty środowiskowe. Najbardziej uderzyło mnie spostrzeżenie, że plantacje drzew fałszywie określane mianem lasu wcale nie są produktywniejsze od naturalnej puszczy.

Puszcza

Gdyby ludzie nie ułatwiali sobie bezrefleksyjnie pracy w lesie, sięgając po ciężkie maszyny, które dewastują delikatną strukturę leśnej gleby; gdyby nie zubożali gatunkowej różnorodności nasadzeń; gdyby nie sadzili wyhodowane z dala od dorosłych drzew, pozbawione mikoryzy i rozwiniętego systemu korzeniowego sadzonki, które przez to nie nabyły umiejętności biologicznej współpracy z pobratymcami; gdyby wreszcie nie niszczyli przed nasadzeniami ściółki i podszytu, nie usuwali martwych pni i gałęzi; mogliby pozyskać o wiele więcej drewna gospodarczego najwyższej jakości bez naruszania odwiecznej struktury puszczy. Nie prowokowaliby też inwazyjnych gradacji tak zwanych szkodników – celowo użyłem tych słów wytrychów oddających nasz antropocentryczny i wyłącznie utylitarny, mierzony pieniędzmi, stosunek do otaczającego nas świata. Wystarczyłoby po prostu zadbać o naturalną bioróżnorodność, gwarancję równowagi środowiskowej, i sięgać po pojedyncze drzewa u schyłku życia, bez niszczenia naturalnej więzi między pozostałymi poszczególnymi osobnikami leśnego stada.

Niezabliźniona rana

Ta książka przemawia do wyobraźni równie mocno co przesłanie Avatara.

Ciekawe to, że podobnych wrażeń doświadczam, przesiadując nad Łyną w Lesie Warmińskim. Są tam kąty będące żywą ilustracją Sekretnego życia drzew. 

Martwe, rozpadające się dęby obok pobratymców u schyłku życia zrzucających mocarne konary i dorosłych drzew w imponującym rozkwicie; dwustuletnie sosny i świerki na osuwających się skarpach; niezwykle stare graby, osiki, wierzby, jesiony wzdłuż brzegów wartkiej rzeki i na odsypiskach nurtu; zdumiewający pełny potencjalnych następców dorosłych drzew podszyt wypełniający przestrzeń pod zwartym sklepieniem puszczy… 

Dęby i graby

Tam, gdzie stare drzewa runęły, otwierając niebo w sklepieniu konarów, gałęzi, listowia, igliwia, pojawiają się bujne polany pełne wielogatunkowego życia, z których powierzchni wystrzelają natychmiast młode drzewa. Korzystają nagle z wielkiego potoku światła, które daje im szansę zdominować ten kawałek leśnej podłogi na długie, długie lata. Drzewa, które umarły, są niezwykłym źródłem nowego życia.

Przemiana życia

Drzewa nie umierają tak jak zwierzęta. Bywa, że po upadku dorosłego pnia z wykształconą koroną system korzeniowy wypuszcza kolejne pokolenie podrostków. Szwedzi, badając świerki w tajdze metodą węgla radioaktywnego, odnaleźli odnawiające się z pokolenia na pokolenie okazy, które liczą sobie prawie dziesięć tysięcy lat ciągłego życia. Te świerki naprawdę wprawiły w konsternację.

Łuskiewniki

Tutaj nad Łyną, patrząc na omszałe drzewa, te umarłe i te w pełni życia, dostrzegam ową nieprawdopodobną bujność i trwałość leśnej egzystencji. Największe przyrosty masy drzewnej odnotowuje się nie na plantacjach dla niepoznaki nazywanych lasami gospodarczymi, ale w najstarszych, najbardziej dziewiczych puszczach. Największą bioróżnorodnością charakteryzują się miejsca pod sklepieniami starych drzew a nie odsłonięte łąki. Jedno że ta bioróżnorodność nie uderza w oczy feerią barw, migoczącym światłem odbijającym się od skrzydeł spektakularnych owadów, kserotermicznych kwiatów, wymagających storczyków. Chowa się bowiem w ściółce i pod nią, w glebie, między korzeniami, w korze, wśród gałęzi i konarów, w chmurach igliwia i listowia, tworząc biologiczną materię puszczy. Zagarniając dłońmi garść ściółki, bezwiednie obejmujemy wielometrowe strzępki grzybni, miliony przedstawicieli świata bakterii i wirusów, dziesiątki pełzających owadów i robaków, nasiona i zarodniki… zaledwie niewielki fragment wielkiego życia lasu umykającego zmysłom.

Stara sosna nad jeziorem Łabuny

To się dzieje naprawdę. To po prostu fascynujące, choć nie tak spektakularne i nie tak przemawiające do wyobraźni jak zimowy portret wilka Marcina Warmińskiego.

Sekretne życie drzew to książka, do której się wraca.