Warszawskie Nowe Bródno 1939 - Pejżaże Zygmunta Kupniewskiego

Są chwile, kiedy odczuwamy (…) potrzebę przekonania się, że nie jesteśmy znikąd.” – Olgierd Budrewicz „Warszawa w starej fotografii”.

Dostałem książkę „Warszawskie Nowe Bródno 1938 – Pejzaże” Zygmunta Kupniewskiego wydaną przez Urząd Dzielnicy Targówek w 2019 roku. Zrobiło się ciekawie. To o dzielnicy, która korzeniami sięga czasów budowy Cytadeli warszawskiej po upadku Powstania Listopadowego i jej uzupełnienia – fortu Śliwickiego na prawym brzegu Wisły (na terenie dzisiejszego Golędzinowa, dawnej szkoły ZOMO). Fort Śliwickiego składał się z budynku koszar i dwóch działobitni uniemożliwiających bezpośredni atak na Cytadelę przez Wisłę. Oba wielkie obiekty wojskowe na sto lat przesądziły o charakterze zabudowy Bródna. Władze  carskie dopuszczały wyłącznie zabudowę drewnianą. Zakaz zniesiono dopiero w 1910 roku. Dzielnica była odcięta od Warszawy mokradłami, wydmami, terenami zalewowymi. Na starych mapach uwidoczniono wyspy w nurcie Wisły. Wieloletnie regulacje nurtu Wisły za pomocą wałów, ostróg i opasek zniszczyły owe biotopy. Po przeprowadzeniu wzdłuż Wisły torów kolejowych i wybudowaniu mostu drogowo-kolejowego tuż przy Cytadeli Bródno zostało odcięte od miasta dodatkowo nasypami kolejowymi.

Największym pracodawcą okazała się kolej, na potrzeby której zbudowano parowozownię, warsztaty naprawy taboru kolejowego, elektrownię, potężny węzeł kolejowy, przyjmujący pociągi nadjeżdżające przez piętrowy most drogowo-kolejowy obok Cytadeli (1875) i most kolejowy tuż obok (1908), potem przez most średnicowy na Powiślu (1931). Cały prawy brzeg Wisły od dzisiejszego Mostu Siekierkowskiego do Mostu Północnego to jedno wielkie torowisko z rozjazdami, które dotkliwie ograniczało rozwój miejskiej zabudowy po praskiej stronie Warszawy. W 1875 roku węzeł kolejowy stał się nadzwyczaj skomplikowany, gdy istniejące już tory kolei petersburskiej i terespolskiej przecięły tory trasy łączącej ówczesny Kowel, Lublin i Mławę. Bródno, Targówek i Pelcowizna zostały zintegrowane z Warszawą dopiero w 1916 roku na mocy decyzji okupacyjnych władz niemieckich. Wymagało to jednak przebicia tuneli pod istniejącymi torowiskami w celu zapewnienia bezkolizyjnych połączeń z miastem.

Wszystko to, co ocalało ze starego Nowego Bródna, zaznaczono żółtym kolorem

Infrastruktura kolejowa stała się zaczynem wielokulturowej społeczności. Rosjanie zatrudniali tysiące robotników i specjalistów, nie patrząc na ich narodowość, pochodzenie  społeczne i wyznanie. Obok siebie pracowali Polacy, Niemcy, Rosjanie, Żydzi, Tatarzy; katolicy, prawosławni, starozakonni, muzułmanie, ewangelicy; robotnicy, chłopi, kupcy, rzemieślnicy, kolejarze, pracownicy inżynieryjni, administracyjni. Musiał to być istny tygiel, który przetrwał do 10 września 1939 roku, kiedy nalot 70 bombowców Luftwaffe zniweczył całą drewnianą zabudowę północnej Pragi. Na Cmentarzu Bródnowskim (prawidłowo bródzieńskim, co jednak wciąż nie przyjmuje się w potocznym i literackim języku) niemieccy lotnicy zgotowali mieszkańcom Bródna rzeź, ostrzelawszy ich z pokładowych karabinów maszynowych. Stare Bródno z dnia na dzień przestało istnieć. Na wizualizacji współczesnej części Warszawy obejmującej tereny od stacji PKP Warszawa-Praga po Annopol, w pasie na wschód od torów kolejowych między dzisiejszym Targówkiem a Białołęką, zachowało się raptem kilkadziesiąt obiektów sprzed II wojny światowej. Trudno je odnaleźć na osiedlach mieszkaniowych dla około 200 tysięcy ludzi i w przekształconej zabudowie fabrycznej powstałej po II wojnie światowej (między innymi w kompleksie nieistniejącej już Fabryki Samochodów Osobowych).

Wszystko to, co ocalało ze starego Nowego Bródna, zaznaczono żółtym kolorem

Książka stanowi jedno z nielicznych świadectw istnienia dzielnicy, która odeszła w historyczny niebyt. Architektoniczne rysunki Zygmunta Kupniewskiego i wyblakłe fotografie przekazują zapomniane klimaty i nastroje przedwojennej praskiej Warszawy. Wielokulturowej, wieloetnicznej, wielowyznaniowej. Której już nie doświadczymy po masowej eksterminacji warszawiaków podczas okupacji hitlerowskiej i podczas powstania warszawskiego; po niespotykanej wędrówce ludów – wskutek niewyobrażalnych wydarzeń i przeobrażeń podczas i po zakończeniu II wojny światowej – a w końcu po przemianach geopolitycznych ostatnich dziesięcioleci. Pozbawiona starych korzeni społeczność warszawska stała się homogeniczna i kosmopolityczna.

O "Ludziach dnia wczorajszego" - strzępy spowiedzi.

Zamiast recenzji „Ludzi dnia wczorajszego” – „Strzępy spowiedzi” Augusta Klemensa Popławskiego.

O potrzebie wiary.

„Pamiętam mego ojca, on również wierzył, że Niemcy przegrają, a na Warmię przyjdzie Polska.

Pamiętam moją matkę – ona całe życie trzymała się wiary – tej katolickiej i „tutejszego” ideału życia.

Pamiętam niemieckich komunistów z ich pobytu w obozie koncentracyjnym Sachsenhausen. To właśnie wiara utrzymywała ich tam przy życiu. Wiara w słuszność sprawy, w jej ostateczne zwycięstwo…

Tak więc człowiek nie może żyć bez wiary, bo wiara jest owocem bezsiły rozumu i wrodzoną potrzebą ludzkiego serca.

Właśnie ta wiara skłoniła mnie do napisania tej książki.

Dziś wiem jedno – nie można naginać teraźniejszości do ideowych wyobrażeń przeszłości. Choćbyś chciał, to dnia dzisiejszego nie przeskoczysz. Czasy przyszłe dopiero nadejdą. Przyjdą do nas same. Życie nie znosi gwałtu, życie ma swoje prawa i swoją ciągłość. Gdzieś tam na szczycie chciano przerobić tutejszych ludzi na ideowych komunistów, a okazało się, że zrobiono z nich Niemców.”

O braku wiary.

„Gdy szczęśliwie powróciłem z wojny, miałem żonę, dzieci, mieszkanie i stanowisko, a w dniu jej urodzin odwiedziłem ją w Morgach, rzekła:

- Synu, co ja powiem Bogu, gdy mnie zawoła przed swoje oblicze, co ja Jemu powiem, gdy mnie zapyta: a co z twoim synem?

A ja jej odrzekłem: „Mamo! Pan Bóg, jeśli jest, jest mądrzejszy od nas wszystkich. Nie będzie cię obciążał winami twego syna. Zrobiłaś, co mogłaś. Modliłaś się najpokorniej jak tylko mogłaś by Bóg go oświecił. Dawałaś na mszę świętą za jego nawrócenie. I nic nie pomogło. To teraz zostaw mnie! Ja wierzyć nie potrafię (…), po prostu nie umiem. Moją wiarą stała się nauka i prawo do myślenia. Chcę poznawać i wiedzieć, a nie ślepo słuchać, co księża gadają. I Chrystus, póki żył, był też tylko człowiekiem. Może mądrzejszym, pełnym miłosierdzia, ale też tylko człowiekiem. Częstokroć lepszym od nas, doskonalszym, ale tylko człowiekiem. Nikt, kto kiedykolwiek żył na ziemi, bogiem nie był, a był tylko człowiekiem.”

Czytając ten fragment „Ludzi dnia wczorajszego” pomyślałem o księdzu Franciszku Malinowskim z Butryn i ks. prof. Józefie Tischnerze, i o Gabrielu Marcelu, francuskim filozofie, jednemu z najważniejszych przedstawicieli egzystencjalizmu chrześcijańskiego od „pozwól drugiemu być”.

O wierze w przeżycie.

„Więzienie, chociaż trudne, spłynęło po wierzchu, dopiero obóz koncentracyjny wypruł ze mnie flaki. Więzienie dręczyło niepewnością, trapiło samotnością, ciążyło duchowo, lecz obóz to zagłada fizyczna. Tu nie było miejsca na przeżycia duchowe. Była to (…) brutalna walka o „nagie życie”. Po tym obozie koncentracyjnym odnalazłem siebie dopiero po latach prawie czterdziestu. Jakbym zaskorupiał (…) wszystko ze mnie uleciało, pozostał tylko szkielet (…). Ale wtedy, gdy ten pocisk ciężkiego kalibru rozerwał się u wylotu jamy i całkiem mnie zasypało, że ledwo się odgrzebałem saperką (…), gdy sądziłem już, że mnie nie ma, ktoś do mnie z zewnątrz czy wewnątrz w środku zawołał:

- „Wyżyjesz! Nie bój się, wyżyjesz! I napiszesz książkę o tej swojej Warmii!”

I to przekonanie, że wyżyję, nie opuszczało mnie do końca wojny.

Mama nazywała takie rzeczy nawiedzeniem, a mnie wtedy coś tknęło, jakby olśniło, uspokoiło duchowo tak bardzo, że nigdy już w życiu tak mocno się nie bałem. Odtąd nie wahałem się przed żadną decyzją. Po prostu wiedziałem, każda droga zaprowadzi mnie do domu.”

O wyśnionej Polsce, która nie nadeszła.

„Gdyby Polska przyszła tu w 1920 roku, wszyscy , no prawie wszyscy, byliby Polakami. Tak się jednak nie stało. Polska przyszła na pięć minut przed dwunastą i nie przyszła ta znana Polska. Przyszedł socjalizm. Lecz któż z tutejszych upierał się przy kapitalizmie? 

Pragnęliśmy tylko poszanowania uczuć patriotycznych, forma władzy była nam obojętna, nic przeciw niej nie mieliśmy, absolutny brak rozeznania. Skąd zresztą u tych chłopskich synów miało się wziąć rozeznanie, skoro całe życie trzymali się pojęć najprostszych, zrodzonych i wyrosłych w walce i przetrwanie tutejszości.

Skoro komuniści niemieccy w obozach koncentracyjnych mieli do nas niemieckich Polaków znaczne zrozumienie i stawali nawet w naszej obronie, to dlaczego tego zrozumienia nie wykazali komuniści polscy? Dla komunistów niemieckich byliśmy sojusznikami w walce z faszyzmem, lecz w Polsce po wygranej wojnie, sojusznik taki okazał się niepotrzebny i synowie ubogich chłopów stali się wrogami klasowymi. 

„Tutejszość” nikomu nie zagrażała, przeciwnie – uczyła poszanowania dla matki ziemi, a kto szanuje własną matkę, szanuje matki innych.

Nam nie przyszło umierać w osamotnieniu, nam przyszło samotnie żyć!”

Podobnie myślał Karol Małłek, dożywając swoich dni w Krutyniu. Nawet Igor Newerly, który z nim się przyjaźnił i usiłował na swój sposób chronić przed zakusami ortodoksyjnych towarzyszy partyjnych i nadgorliwców ponurego Ministerstwa Bezpieczeństwa Publicznego, nie był w stanie obronić sprawy mazurskiej Karola Małłka.

Szkoda, że August Popławski zaczął pisać o „tutejszości” tak późno. Jeszcze bardziej szkoda, że jego autobiografia nie ukazała się o pokolenie wcześniej. Historia nie jest czarno-biała i gładka niczym lustrzana tafla. To labirynt życia widziany przez każdego z nas inaczej.