Wrażenia: Nieborów Gałczyńskiego i Radziwiłłów

O Gałczyńskiego obijam się co jakiś czas. Dzisiaj zajrzałem do Nieborowa. W pałacowych wnętrzach natknąłem się na głowę Niobe. I od razu skojarzenie:

- Był tutaj? No był.

Na widok głowy będącej rzymskim duplikatem starogreckiej rzeźby Niobe, w której uwieczniono cierpienie matki pozbawionej boskim kaprysem potomstwa, Gałczyński wpadł w twórcze ADHD. Łaził po parku i pałacowych wnętrzach niczym lunatyk. Zrywał się przed świtem do pisania. Dawał się we znaki innym gościom.

„Właśniem pod taką lampą siedział w Nieborowie,

w twarz Niobe zapatrzony, Niobe z Nieborowa.

Zacząłem w Nieborowie po pokojach brodzić

i od Niobe odchodzić, i znów do niej schodzić.

A wtedy Niobe twarz zaczęła jaśnieć (…)

I wtedym twarz jej poznał. I krzyknął jak dziecko (…).

Kustosz rano mnie znalazł jak nad matki grobem

z twarzą w dłoniach nad tym marmurem Niobe (…)”

Podczas pobytu w Nieborowie w jednym poemacie, czerpiąc (ponoć) z zasad łączenia niezależnych form sztuki w jedność, wyrażonych przez Nietzchego i dedykowanych Wagnerowi, zawarł muzykę Beethowena i grecką tragedię, upchnął (środkami poetyckimi) okupacyjne reminiscencje i niepewność własnego losu w „wyzwolonej” Polsce, w której twórcom narzucono prymitywne kanony socrealu i kazano rzeźbić, malować, opisywać, przedstawiać postacie wesolutkich robotników, górników, traktorzystek pod troskliwym spojrzeniem towarzysza Soso, czy szczęśliwych żołnierzy walczących o światowy pokój do ostatniego żywego wroga. Mimo że wokół panował terror kładący się mrokiem na ludzi, którzy chcieli powrotu do normalności.

Gałczyński i socreal? Wolna dusza i kajdany totalitarnego ograniczenia sfer artystycznego życia? To musiało się skończyć ucieczką w dziedzictwo światowej kultury, poszukiwaniem własnych środków artystycznego wyrazu, w końcu wypatrzeniem własnego światełka w tunelu, które – chyba – objawiło mu się tak naprawdę dopiero w Praniu przed końcem nazbyt krótkiego życia.

Niobe umykała percepcji większości współczesnych mu socrealnych krytyków literackich. Gałczyński musiał trochę poczekać, zanim dzieło życia zostało opublikowane w formie broszury. Niobe odstawała od przedwojennych krotochwil. To była Niobe człowieka dotkniętego traumą wojennego i powojennego totalitaryzmu. W tych czasach znaleźć w sobie siłę do postrzegania rzeczy pięknych i do nadawania cierpieniu większego sensu to było coś… nie znajduję słowa, by rzeczy dać właściwą miarę...

Dość o tym, bo do parku trzeba, gdy słońce marcową ziemię ogrzewa. Ciekawych odsyłam do „Niebezpiecznego poety” Anny Arno, albo do „Niobe Konstantego Ildefonsa Gałczyńskiego” Marka Jędrycha z Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

A słońce pięknie świeciło tego dnia. Było prawie tak samo, jak w pod koniec kwietnia, gdy trawniki wokół radziwiłłowskiego pałacu pokrywają łany kwitnącego mlecza... Więc spacer wokół pałacu... Spacer po geometrycznym parku, w którym nawet stare drzewa podporządkowano formalistycznym kanonom barokowych ogrodów francuskich… Wszystko oblane ostrym światłem na tle nieba bez chmur… Walka z kontrastami…

Platany po obu stronach pałacu robią wrażenie... Podobno nieborowskie platany to pierwsze egzemplarze, jakie pojawiły się w schyłkowej Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Pałac przystrojony łaciatymi konarami ogromnych drzew na tle czystego błękitu – to jest to…

Przemawiają do mnie wątpliwości Ernsta Hansa Josefa Gombricha wyrażone w jego pisanej i aktualizowanej aż do śmierci w 2001 roku książce „O sztuce”. Zauważył bowiem, że na przestrzeni wieków słowo sztuka wielokrotnie zmieniało znaczenie. W rezultacie skonstatował, że tak naprawdę przymiotem sztuki obdarza się każdą rzecz materialną i niematerialną, wykonaną z takim mistrzostwem, że zapominamy o celu w jakim została stworzona. Wrażenia odsuwają utylitarne właściwości przedmiotu na drugi plan. Nieborowski pałac w świetle wiosennego słońca, w otoczeniu osiemnastowiecznych drzew, to właśnie ów przedmiot, którego uroda przeważa nad właściwościami użytkowymi…

Zawilce pijące wodę

Tolkienowski Ent i jego cień

Architektura architekturą, mnie ciągnie jednak do parku i nad wodę… Pod słońce, pod wiatr marszczący oblicze stawu przystrojonego łanami wyschniętych trzcin, w zakątki pełne kontrastów, ulotnych doznań wypełniających każdą chwilę, w towarzystwo starych dębów, lip, buków, w cień olch nad wodą stawów i leniwych cieków przybranych pasemkami zawilców… Między zabudowania otaczające nieborowskie muzeum, między rzeźby i płaskorzeźby na fragmentach ceglanych murków wciśnięte w romantyczne zakamarki…

Fotografując staw z młodym łabędziem jeszcze w szacie utkanej z białych i szarych piór; groblę przygniecioną szpalerem rozchwierutanych topól i dębów; połamaną wierzbę na usypanej wysepce największego stawu, usłyszałem Szopena... Gałczyński, pisząc Niobe, też czuł obecność Fryderyka w Nieborowie…

Oglądając kolejny odcinek serialu o ogrodach świata Jeanna Philipe’a Teysierra, poświęcony tajemniczemu i groteskowemu ogrodowi w Bomarzo, w północnej części Lazium (Italia, na północ od Rzymu), założonemu przez renesansowego kondotiera i mecenasa sztuki, wielbiciela kultury i dziedzictwa Etrusków, Vicino Orsiniego, zwróciłem uwagę na słowa malarza zainspirowanego górskim otoczeniem posiadłości. Powiedział:

- Pejzaż odzwierciedleniem barw i kolorów duszy...
Pejzaże nieborowskie... cóż... tak się czułem 🙃